Η 1η ανασκαφική έρευνα
Ένα από τα αξιόλογα δείγματα που άφησε η παλαιοχριστιανική εποχή, είναι ο ναός που ήλθε στο φως από την ανασκαφική έρευνα που πραγματοποίησε το 1972, ο καθηγητής Ν. Νικονάνος. Πρόκειται για μικρή τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα και διαμερίσματα στη δυτική πλευρά. Επίσης, δυτικά του νάρθηκα, πάντα σύμφωνα με τον κ. Νικονάνο, αποκαλύφθηκε στενομήκης χώρος και βόρεια αυτού βαπτιστήριο. Στο βόρειο κλίτος εντοπίσθηκαν σπαράγματα ψηφιδωτού δαπέδου.
Οι ανασκαφές 1996 – 1997
Κατά τα έτη 1996-1997, κατά τις εργασίες διάνοιξης της «νέας εθνικής Οδού Λαρίσης – Τρικάλων», στο 30ο χιλιόμετρο, στο ύψος του χωριού Ζάρκος και συγκεκριμένα στη θέση «Άγιος Νικόλαος ο Φονιάς», διενεργήθηκε από την τότε 7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ανασκαφική έρευνα.
Στη βόρεια πλευρά του δρόμου, ΝΑ της τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής που ανέσκαψε το 1972 ο καθηγητής Νικόλαος Νικονάνος, η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως την ύπαρξη ενός εκτεταμένου νεκροταφείου. Συνολικά εντοπίστηκαν 120 ταφές, μία κόγχη (άλλη από εκείνη της βασιλικής, που πιθανότατα ανήκε σε παρεκκλήσι), δύο αγωγοί ύδρευσης, ένας κεραμικός κλίβανος, τοιχία (που πιθανότατα ανήκαν σε προσκτίσματα του παρακείμενου ναού), αγροικίες, πλούσια κεραμική, αντικείμενα μικροτεχνίας, αλλά και πλήθος νομισμάτων που μπορούν να τοποθετηθούν στα βυζαντινά και μεταβυζαντινά χρόνια.
Έκταση – ευρήματα της ανασκαφής
Η συνολική έκταση της ανασκαφής υπερέβη το ένα στρέμμα, ενώ το βάθος στο οποίο έφτασε κυμαίνεται από -0.50μ. έως τα -2.00μ. Ως προς τα ευρήματα της ανασκαφής συνολικά βρέθηκαν 120 ταφές σε βάθη που ποικίλλουν από -0.50μ. έως -0.90μ. Οι περισσότερες από αυτές ανήκαν σε ενήλικα άτομα (άνδρες και γυναίκες), ενώ δεν έλειπαν και οι παιδικές.
Ο μεγαλύτερος αριθμός τάφων εντοπίστηκε εκτός της βασιλικής, στα νοτιοανατολικά του χώρου. Ωστόσο, σύμφωνα με τον ίδιο, τέσσερις ακόμα τάφοι βρέθηκαν στο κεντρικό κλίτος του ναού, οκτώ στα νοτιοδυτικά έξω από τον νάρθηκα, τρεις κοντά στη νότια κόγχη, δύο σε επαφή με τοιχίο στα δυτικά, ενώ άλλος ένας βρέθηκε νότια, κοντά στον κεραμικό κλίβανο.
Η τυπολογία των ταφών
Ως προς τη τυπολογία τους οι τάφοι στο Ζάρκο διακρίνονται σε
– Λακκοειδείς. Δηλαδή απλά, τετράπλευρα σχεδόν ορθογώνια ορύγματα (λάκκοι) σκαμένα στο χώμα.
– Λακκοειδείς που έχουν μια υποτυπώδη οριοθέτηση
– Κτιστούς τάφους δηλαδή ορθογώνιο όρυγμα περισσότερο επιμελημένο καθώς τα τοιχώματά του φέρουν λίθινη επένδυση
– Κιβωτιόσχημους ορθογώνιους δηλαδή λάκκους που φέρουν περιμετρικά και στο δάπεδο εσωτερική επένδυση από λίθινες ή πλίθινες πλάκες.
Ως προς την κάλυψή τους οι τάφοι στο Ζάρκο παρουσιάζουν μια ευρεία ποικιλία. Έχουν χρησιμοποιηθεί λίθοι μικρού και μεγάλου μεγέθους ώστε να κλείνονται τα τυχόν κενά που δημιουργούνται τεμάχια κεραμιδιών ή ολόκληρες κεραμίδες (κεραμωτοί τάφοι).
Οι διαφορετικοί τύποι των τάφων φαίνεται, διευκρινίζεται στην εργασία, ότι χρησιμοποιούνταν παράλληλα. Η επιλογή του ταφικού τύπου υπαγορευόταν από τις κατά τόπους ιδιομορφίες του χώρου (σκληρότητα του εδάφους), τη διαθεσιμότητα ή μη δομικών υλικών, αλλά και άλλους παράγοντες, όπως το ύψος του νεκρού και ο βαθμός πολυτέλειας που απαιτούσε το κοινωνικό του κύρος.
Οι ταφές στο Ζάρκο, προστίθεται, τηρούν τον προσανατολισμό Δύση – Ανατολή σύμφωνα με το ορθόδοξο δόγμα, ενώ ο τρόπος απόθεσης νεκρού ακολουθεί – όπως και σήμερα – την ύπτια εκτεταμένη στάση με τα χέρια λυγισμένα στο ύψος του θώρακα. Μοναδική εξαίρεση στον κανόνα αποτελεί ο σκελετός που βρέθηκε στον τάφο νοτιοδυτικά της κόγχης, ακριβώς στη γένεση του πετάλου. Πρόκειται για έναν λακκοειδή τάφο που εντοπίστηκε σε βάθος -1.40 μ. με διαστάσεις 0.90χ 0.56 μ. Εντός του αποκαλύφθηκε σκελετός σε καθιστή θέση – οκλάδον νεκρός – δηλαδή με σταυρωμένα τα πόδια, όπου το αριστερό κάτω άκρο κάλυπτε το δεξί και τα χέρια σταυρωμένα εμπρός.
Η στάση αυτή ενταφιασμού παρά το γεγονός ότι απαντάται σπάνια, δεν αποτελεί άπαξ. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία υπήρχε η συνήθεια τα σημαίνοντα πρόσωπα, όπως για παράδειγμα Επίσκοποι και Πατριάρχες να ενταφιάζονται σε θέση καθιστή ως ένδειξη σεβασμού προς το σχήμα τους.
Στη πλειονότητά τους οι τάφοι στο Ζάρκο είναι ατομικοί. Φιλοξενούν δηλαδή, σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, ένα άτομο ανά ταφή. Όπως ωστόσο έδειξαν τα ευρήματα, δεν λείπουν και οι περιπτώσεις όπου ένας τάφος προοριζόταν για περισσότερους του ενός νεκρούς. Ομαδική ταφή εντοπίστηκε στο κεντρικό κλίτος της βασιλικής, κάτω ακριβώς από το στρώμα καταστροφής που ενδεχομένως δημιούργησε η πτώση της στέγης. Στο εσωτερικό του τάφου βρέθηκαν οστά προερχόμενα από δυο νεκρούς, όμως η διατάραξη της στρωματογραφίας στο σημείο δυσχέρανε την εξακρίβωση της ακριβούς τους στάσης. Δίδυμες ταφές εντοπίστηκαν και σε άλλους δύο τάφους στον εξωτερικό χώρο, νοτίως του ναού. Σ’ αυτήν την περίπτωση οι δυο σκελετοί βρέθηκαν αποτεθειμένοι ο ένας επάνω στον άλλο.
Συμπερασματικά, επισημαίνεται από τους αρχαιολόγους, η ανασκαφή στο Ζάρκο έχει δώσει πλούσια ευρήματα ανάμεσα στα οποία συγκαταλέγονται πήλινα αντικείμενα, όπως κανάτια, λίχνοι, πιθάρια, μεταλλικά, όπως χάλκινα δακτυλίδια, ενώτια, ψέλλια, εξαρτήματα ένδυσης, περίαπτα, καθώς και μεγάλος αριθμός αργυρών και χάλκινων νομισμάτων τα περισσότερα από τα οποία χρονολογούνται στον 11ο αιώνα.
Τα ευρήματα που προέκυψαν από την ανασκαφή στο Ζάρκο, συγκροτούν ένα μοναδικό σωζόμενο αρχαιολογικό σύνολο. Διαφωτίζουν την ιστορία και την οικονομία της περιοχής κατά τους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους, ενισχύουν με νέα δεδομένα τα όσα μέχρι σήμερα γνωρίζαμε -τα οποία δυστυχώς παραμένουν ακόμα λιγοστά – και, τελικά βοηθούν κομμάτι κομμάτι στη συμπλήρωση της εικόνας που έχουμε για την περιοχή, καταλήγουν οι αρχαιολόγοι στην ενδιαφέρουσα εργασία τους.
Όλα τα παραπάνω και καθώς δεν υπήρχε εναλλακτική λύση αλλαγής στην πορεία της οδού και μετά από απόφαση του ΥΠΠΟ καταχώθηκαν, για να ολοκληρωθούν οι εργασίες της διάνοιξης της οδού και να πάρει την σημερινή μορφή της.
